دلایل متفاوتی برای تغییر نرخ بهره وجود دارد که تمام آن ها اقتصادی نیست. در ادامه به برخی از آن ها اشاره می کنیم.

• دلایل کوتاه مدت سیاسی

 کاهش نرخ بهره در کوتاه مدت می تواند اقتصاد را تقویت کند. در شرایط عادی اقتصاددانان بر این باورند که کاهش نرخ بهره تنها در کوتاه مدت موثر است و در ادامه با تورم جبران می شود. کاهش سریع نرخ بهره می تواند بر انتخابات تاثیر بگذارد چرا که منجر به رشد سریع اقتصاد می شود. به همین خاطر اقتصاددانان جریان اصلی به دنبال استقلال بانک مرکزی هستند تا تاثیر سیاست بر نرخ بهره محدود شود.

• تعویق مصرف

 زمانی که فردی پولی قرض می دهد، به این معنی است که وام دهنده، خرج کردن پول را به تعویق می اندازد. هنگامی که نرخ بهره به اندازه مناسبی بالا باشد، مصرف به تعویق افتاده و افراد ترجیح می دهند به جای مصرف، پول خود را قرض بدهند.

• انتظارات تورمی

 اکثر اقتصاد ها تورم دارند. به این معنی که کالاها به مرور زمان گرانتر می شوند. با این حال هنگامی که نرخ تورم به طور فزاینده ای در حال افزایش است، ممکن تورم در بلند مدت نیز بالا بماند.

به عنوان مثال اگر فردی انتظار داشته باشد سال بعد تورم ۱۰ درصد باشد، از امروز برای خرید مواد اولیه بیشتر اقدام می کند، این مساله به خودی خود منجر به افزایش قیمت مواد اولیه حتی پیش از بروز تورم می شود.

• سرمایه گذاری های جایگزین

نرخ بهره، نرخ سرمایه گذاری بدون ریسک است و ریسک های دیگر در اقتصاد همزمان با ریسک سرمایه گذاری در بانک محاسبه می شود. بنابراین سود یک سرمایه گذاری باید حداقل به اندازه نرخ سود بانکی باشد در غیر این صورت آن سرمایه گذاری معقول نیست.

• ریسک های سرمایه گذاری

گفتیم نرخ بهره بانکی برابر است با سود بدون ریسک. سرمایه گذاری های دیگر همواره ریسک هایی در خود دارند، از نکول و ورشکستگی، تا خشکسالی و تغییرات ژئوپولیتیک. در این مواقع، سرمایه گذاران به ازای ریسکی که متحمل می شوند تقاضای پرمیوم می کنند.

• مالیات

 گاهی دولت ها بر سپرده های بانکی مالیات می گیرند. این مساله می تواند منجر به افزایش نرخ بهره شود.

• بانک های تجاری

 بانک ها نیز می توانند نرخ بهره را بسته به تقاضای وام تغییر دهند.

• اقتصاد

 به طور کلی اقتصاد مهمترین محرک نرخ بهره است. هنگامی که اقتصاد در رونق است، نرخ بهره افزایش می یابد و هنگامی که اقتصاد ضعیف است، نرخ بهره کاهش می یابد.

نرخ بهره یک عنوان عام برای هر نوع نرخ وام ستانی است که سود بانکی نیز می تواند شامل آن باشد. با این حال، عموما هنگامی که در ادبیات بانک داری مرکزی صحبت از نرخ بهره می شود، منظور نرخ بهره تامین مالی بانک های تجاری است.

به عنوان مثال هنگامی که فدرال رزرو (FOMC) نرخ وجوه فدرال را دو درصد تعیین می کند، منظور این است که فدرال رزرو، بانک های تجاری را با نرخ سالانه ۲ درصد تامین مالی می کند.

در طرف دیگر، سود بانکی معمولا به سود سپرده گذاری در بانک اطلاق می شود. هنگامی که یک فرد وارد بانک شده و قصد سپرده گذاری دارد، بانک های تجاری مختلف با توجه به وضعیت اقتصادی، نرخ بهره بانک مرکزی و سایر فاکتورها به این فرد نرخ بهره ای پیشنهاد می کنند که معمولا به آن سود بانکی گفته می شود.

با این حال، همانطور که گفته شد، نرخ بهره یک کلمه عام برای توصیف هر نوع وام ستانی است. وام های مسکن، وام های دانشجویی، بدهی های دولت، بدهی های شهرداری ها، بدهی های شرکتی و به طور خلاصه هر روند وام ستانی در خود نوعی نرخ بهره دارند که البته به نام های مختلف از جمله نرخ بازده، سود سپرده و… شناخته می شوند.

فرآیندهای وام ستانی به این صورت است که وام گیرنده اصل پول را دریافت می کند و به عنوان هزینه آن به صورت دوره ای (ماهانه، سه ماهه، شش ماهه و…) بنا به توافق سودی معادل نرخ بهره را به وام دهنده پرداخت می کند. همچنین در پایان زمان قرارداد معمولا اصل پول به وام دهنده باز گردانده می شود.

اگر چه برخی روش های وام ستانی هست که در طول دوره باز پرداخت وام، اصل پول مستهلک شده و در پایان دوره باز پرداخت، وام گیرنده تمام پول را پرداخت نمی کند.

نرخ بهره به روش های مختلفی محاسبه می شود که در ادامه چند نمونه از معروف ترین آن ها آورده می شود.

• نرخ بهره ساده (Simple interest rate)

در این روش، نرخ بهره تنها بر روی اصل پول لحاظ می شود. به عنوان مثال اگر شما ۱۰۰۰ دلار سرمایه را با نرخ بهره ۵ درصد به مدت دو سال با نرخ بهره ساده وام بدهید بعد از دو سال سودی که نصیب شما می شود برابر با ۱۰ درصد یا ۱۰۰ دلار است.

فرمول محاسبه نرخ بهره ساده برابر است با:

نرخ بهره ساده = زمان * نرخ بهره * اصل سرمایه

• نرخ بهره مرکب (compound interest rate)

در اینجا، سود تنها بر اصل پول لحاظ نمی شود، بلکه پس از گذشته هر دوره، علاوه بر اصل پول بر روی سود پول نیز سود تعلق می گیرد.

مثال قبل را در نظر بگیرید. فرض کنید پس از گذشت یک سال، ۵ درصد سود بر سرمایه شما اضافه شده است. در پایان سال اول شما ۱۰۵۰ دلار سرمایه خواهید داشت. اگر سود پول را دریافت نکنید و نرخ بهره نیز به صورت مرکب لحاظ شود، در پایان سال دوم ۵ درصد سود بر سرمایه ۱۰۵۰ دلاری شما لحاظ خواهد شد که یعنی سود کلی شما پس از دو سال برابر با ۱۰۲.۵ دلار خواهد بود.

فرمول محاسبه نرخ بهره مرکب برابر است با:

نرخ بهره مرکب = اصل سرمایه* [(۱+ نرخ بهره)^ تعداد دوره -۱]

• نرخ بهره موثر (Effective interest rate)

نرخ بهره موثر یا Effective interest rate که به صورت مخفف EIR نیز خوانده می شود (همچنین در برخی منابع نرخ بهره معادل سالانه یا annual equivalent rate نیز آمده است) نرخ بهره ای است که به صورت دوره ای مرکب می شود اما در پایان سال پرداخت می شود.

به عنوان مثال، فرض کنید بانک نرخ بهره ۲ درصد به صورت ماه شمار برای شما لحاظ کند. در این صورت هر ماه ۲ درصد به اصل و فرع پول شما سود تعلق می گیرد. اخیرا سودها به صورت ماهانه، هفتگی، روزانه، ساعتی و حتی لحظه ای محاسبه می شوند. مزیت چنین کاری آن است که شما می توانید هر زمان که نیاز داشتید، میزانی از پول خود را بردارید بدون اینکه نگران سود خود باشید.

فرض کنید یک حساب بانکی باز کرده اید که به صورت سال شمار بر روی کمترین میزان سپرده شما سود پرداخت می کند. در این صورت اگر شما حتی یک روز مانده به پایان سال مالی مبلغی از پول خود را از بانک بردارید، هیچ سودی به آن مبلغ برداشته شده، تعلق نمی گیرد، اگر چه تقریبا تمام سال، پول شما نزد بانک بوده است.

در مدل ماه شمار نیز اوضاع به همین صورت است، اگر هر زمانی از ماه مقداری از پول خود را از بانک بردارید، به آن مبلغ هیچ سودی تعلق نمی گیرد اما در روش پرداخت سود به صورت لحظه ای هر لحظه که پول خود را بردارید، تنها در همان لحظه پرداخت سود متوقف می شود و افراد بیشترین سود بانکی را از آن خود می کنند.

نرخ بهره موثر به روش زیر محاسبه می شود.

در این معادله، r نرخ بهره موثر سالانه است، i نرخ بهره سالانه است  و n  تعداد دوره ای است که سود مرکب می شود. به عنوان مثال، اگر سود به صورت ماهانه مرکب شود، n برابر با ۱۲ خواهد بود و اگر به صورت هفتگی مرکب شود،  n حدودا ۵۲ خواهد بود.

• جریان نقدی تنزیل شده (Discounted Cash Flow)

جریان نقدی تنزیل شده یا Discounted Cash Flow (DCF) یک روش برای محاسبه ارزش روز جریان های نقدی است. در این روش، جریان های نقد آتی توسط نرخ بهره تنزیل می شوند تا ارزش کل جریان های نقدی به دست آید.

به عنوان مثال فرض کنید یک سرمایه گذاری به مدت ۱۰ سال، سالانه ۱۰۰۰ دلار سود به شما ارائه می دهد. روش جریان نقدی تنزیل شده، تمام ۱۰۰۰ دلارهایی را که از این سرمایه گذاری دریافت می شود را جمع آوری کرده و با نرخ بهره به قیمت امروز تنزیل می کند تا ارزش امروزی سرمایه گذاری به دست آید.

جریان نقدی تنزیل شده به روش زیر محاسبه می شود.

در این فرمول، CF ها جریان های نقدی برای هر دوره است، n عدد دوره است و r نرخ بهره موثر است. نرخ بهره موثر می تواند هزینه سرمایه‌ و سایر هزینه های مرتبط با ریسک سرمایه گذاری را نیز در بر بگیرد.

تصور کنید در مثال سرمایه گذاری ای که گفته شد، نرخ بهره موثر ۵ درصد باشد، در این صورت، با محاسبه جریان نقدی تنزیل شده به عدد ۷۷۲۱ دلار می رسیم. یعنی ارزش این سرمایه گذاری برابر با ۷۷۲۱ دلار است و در صورتی که هزینه سرمایه بیشتر از این عدد باشد، صرفه اقتصادی برای این سرمایه گذاری وجود ندارد.

نرخ بهره اسمی، همان نرخ بهره ای است که سرمایه گذار به صورت ظاهری دریافت می کند به عنوان مثال، فرض کنید شخصی به مدت یک سال ۱۰۰ دلار سرمایه خود را با نرخ بهره ۱۰ درصد در سپرده گذاری می کند. پس از پایان یک سال آن فرد ۱۱۰ دلار به صورت ناخالص (پیش از کسر مالیات) خواهد داشت. در این حالت می گوییم فرد ۱۰ درصد سود اسمی دریافت کرده است.

نرخ بهره واقعی، ارزش واقعی سود را با احتساب تورم اندازه گیری می کند. برای اندازه گیری نرخ بهره واقعی از معادله فیشر استفاده می شود.

در این معادله r نرخ بهره واقعی، i نرخ بهره اسمی و p نرخ تورم سالانه است. در مثال بالا در صورتی که نرخ بهره اسمی ۱۰ درصد و نرخ تورم نیز ۱۰ درصد باشد، نرخ بهره واقعی برابر است با صفر. در واقع در چنین شرایطی، فردی که با نرخ بهره ۱۰ درصد سرمایه گذاری کند، هیچ بازده واقعی به دست نخواهد آورد.

معمولا معادله فیشر را با تقریب خطی به این صورت بیان می کنند.

نرخ بهره واقعی = نرخ بهره اسمی – تورم

اگر چه این تقریب در اقتصادهایی با نرخ تورم پایین به خوبی کار می کند، اما در کشورهایی مانند ایران که معمولا نرخ تورم بالا است، می تواند تفاوت بسیار زیادی ایجاد کند.

به عنوان مثال، فرض کنید در سال ۱۴۰۰، نرخ سود بانکی ۲۰ درصد و نرخ تورم ۴۰ درصد باشد، در این صورت طبق معادله فیشر، نرخ بازده واقعی برابر با ۱۴.۵- درصد خواهد بود در حالی که اگر با استفاده از معادله خطی شده محاسبات را انجام دهیم، به بازده واقعی ۲۰- درصد می رسیم. بنابراین هنگامی که قصد دارید این معادله را در مورد کشورهایی که نرخ تورم بالا دارند، به کار ببرید از فرمول اصلی فیشر استفاده کنید.

بانک های مرکزی و سایر بانک های تجاری در بازار جهانی در حال وام دهی به یکدیگر هستند. بدین منظور نرخ بهره ای بین یکدیگر ایجاد می کنند. نرخ پیشنهادی بین بانکی لندن یا به صورت اختصار LIBOR میانگین نرخ بهره بانک های بزرگ در لندن را محاسبه می کند.

این نرخ بهره به این صورت محاسبه می شود که هر بانک تخمین می زند در صورت وام گرفتن از سایر بانک ها چه میزان بهره باید بپردازد، میانگین نرخ های تخمین زده شده LIBOR خوانده می شود. این نرخ همچنین به نام ICE LIBOR یا (Intercontinental Exchange Libor) نیز شناخته می شود چرا که مسئولیت مدیریت آن برعهده صرافی بین قاره ای است. پیش از آن مدیریت این نرخ بر عهده انجمن بانکداران بریتانیا بود و به اختصار bba libor خوانده میشد. این نرخ در کنار نرخ Euribor به عنوان معیار وام دهی کوتاه مدت در سراسر جهان استفاده میشد تا اینکه در پایان سال ۲۰۲۱ نرخ LIBOR حذف شد.

در ژوئن سال ۲۰۱۷، کمیته نرخ های مرجع جایگزین یا ARRC یک نرخ گسترده تامین ذخیره خزانه داری یا به اختصار SOFR را جایگزین نرخ USD LIBOR کرد و برای توجیه این کار گفت که دامنه پوشش این نرخ نمایانگر خوبی از شرایط کلی تامین مالی یک شبه بازار خزانه داری است و می تواند به خوبی هزینه های استقراض را منعکس کند.

همچنین بورس مالی ایالات متحده نرخ بهره Ameribor را ایجاد کرد تا هزینه استقراض برای بانک های کوچک، متوسط و محلی در آمریکا را نشان دهد. این نرخ از سال ۲۰۱۵ که به راه افتاد، بیش از ۵۵۰ میلیارد دلار معامله ایجاد کرده است.

نرخ بهره تنها توسط بانک مرکزی تعیین نمی شود. چیزی که بانک های مرکزی تعیین می کنند، تنها نرخ بهره کوتاه مدت است که بر روی سایر نرخ ها از جمله بازده اوراق قرضه (Bonds)، بازده بازار سهام، بازار ارز، نرخ وام دهی بانک های تجاری و… تاثیر می گذارد.

نرخ بازده در مورد هر سرمایه گذاری منعکس کننده موارد زیر است.

• هزینه سرمایه گذاری بدون ریسک

هزینه سرمایه گذاری بدون ریسک، همان نرخ بهره ای است که بانک ها و اوراق قرضه دولتی بدون هیچ ریسک و به صورت ثابت پرداخت می کنند.

• تورم مورد انتظار

انتظارات تورمی میزان تورمی است که وام گیرندگان و وام دهندگان از آینده اقتصاد انتظار دارند. وام دهندگان معمولا به دنبال ارائه وام هایی هستند که نرخ بهره واقعی بالایی داشته باشد. محاسبات نرخ بهره واقعی پیشتر ارائه شده است.

• هزینه صرف ریسک

ریسک های متعددی در بازار وجود دارد که هر کدام به شیوه خود بر نرخ بهره بازار تاثیر می گذارد. از جمله این ریسک ها می توان به ریسک نقدینگی، ریسک قیمت گذاری مجدد، ریسک منحنی بازده و… اشاره کرد.

• هزینه تراکنش

هزینه تراکنش میزان هزینه ای است که بانک ها و یا به طور کلی ارائه دهنده وام دریافت می کند. به این هزینه، هزینه اسپرد نرخ بهره نیز گفته می شود. این هزینه تفاوت میان نرخ سود سپرده گذاری و نرخ سود وام دهی را مشخص می کند. اگر نرخ سود سپرده بالاتر از نرخ سود وام دهی باشد، اسپرد منفی خواهد بود. به این معنی که بانک یا وام دهنده وام های خود را با ضرر ارائه می کند.

نرخ بهره آنی، نقدشونده ترین و رایج ترین نرخ موجود در بازار است. وام ستانی با این ارز تنها طی ۲ روز کاری، تحویل فیزیکی ارز را انجام می دهد. اگر مدت زمان تسویه حساب بیشتر از ۲ روز باشد، آن را به عنوان نرخ بهره آتی در نظر می گیرند. هنگامی که بخواهید نرخ بهره آتی را محاسبه کنید، باید امتیازات آتی را به نرخ بهره آنی اضافه یا کم کنید. این امتیازات برای هر ارز طی دوره ای که تسویه حساب صورت می گیرد، محاسبه می شود.

نرخ های آتی به طور فعال توسط معامله گران نرخ های آتی معامله می شود. بسیاری از میزهای معاملاتی که نرخ های آتی را معامله می کنند، تا سر رسید ۲ ساله نیز در معاملات خود دارند. معامله گران اوراق قرضه نیز نرخ های آتی را ارزیابی می کنند. نرخ های آتی می توانند همان نرخ بین سر رسید‌ها باشند.

برای محاسبه نرخ آتی از تفاوت نسبی بین نرخ بهره دولتی دو ارز نیز استفاده می شود. فرمول به این صورت است که نرخ آنی را در فرمول (۱+ نرخ بهره ۱) / (۱ + نرخ بهره ۲) ضرب می کنیم. به همین ترتیب می توانید نرخ سوآپ (Swap) دو ارز را برای بلند مدت حساب کنید.

به عنوان مثال فرض کنید نرخ لحظه ای USD/CAD برابر است با ۱.۰۶۵۰، یعنی یک دلار آمریکا برابر است با ۱.۰۵۶۰ دلار کانادا. همچنین فرض می کنیم نرخ آتی دلار کانادا ۳.۶۴ درصد و نرخ آتی دلار آمریکا ۳.۱۵ درصد باشد. با قرار دادن این اعداد در فرمول بالا نرخ آتی USD/CAD مساوی با ۱.۰۷۰۰ خواهد بود.

در دوره های زمانی طولانی، تفاوت بازده بین نرخ بهره دو کشور که از نظر توسعه یافتگی مشابه هستند، با حرکت جفت ارزهای آن ها مرتبط است. به مشاهده نمودار تفاوت بازده ۱۰ ساله ژاپن و ایالات متحده می توانید این مساله را به خوبی مشاهده کنید. البته این بدن معنا نیست که حرکت ارز کاملا وابسته به حرکت بازده اوراق بهادار است، اما نشان از همبستگی و تاثیر نرخ بهره بر روی بازار ارز دارد.

همبستگی بین نرخ بهره و نرخ بازار فارکس مانند سایر همبستگی ها در دوره هایی شدت و ضعف دارد. به عنوان مثال، در تصویری که نشان داده شده است، همبستگی از ۱۰۰ درصد تا ۷۵- درصد تغییر می کند، اما به طور کلی همبستگی بین این دو دارایی مثبت است.

• توازن پوشش داده شده نرخ بهره

نرخ های بهره آتی و نرخ ارز باید با یکدیگر کاملا پوشش داده شوند. در غیر این صورت فرصت آربیتراژ وجود خواهد داشت. به عنوان مثال اگر نرخ بهره در یک نقطه از دنیا بالاتر از نقطه دیگر باشد و این تفاوت در نرخ برابری ارز لحاظ نشود، سرمایه گذاران می توانند از این تفاوت استفاده کرده و سود کسب کنند.

به عنوان مثال فرض کنید در کشور الف نرخ بهره کمتر از کشور ب است و این تفاوت در نرخ بهره در نرخ ارز لحاظ نشده باشد. یک سرمایه گذار می تواند در کشور الف مقداری پول قرض بگیرد، به کشور ب رفته و آن پول قرض گرفته شده را به پولی با نرخ بهره بالاتر تبدیل کرده و سپس آن را سرمایه گذاری کند. در صورتی که تفاوت میان سود وام ستانی و سرمایه گذاری بیشتر از ریسک های سرمایه گذاری باشد، شما یک سرمایه گذاری سود آور و بی زحمت خواهید داشت.

اجازه بدهید با یک مثال بیشتر توضیح دهیم. تصور کنید نرخ بهره استقراض یک ساله برای کشور الف ۳ درصد و نرخ سپرده گذاری یک ساله در کشور ب ۵ درصد است. همچنین ارزهای دو کشور در بازار فارکس با نرخ برابر معامله می شوند.

سرمایه گذار ابتدا یک وام با نرخ ۳ درصد از بانک کشور الف می گیرد. مبلغ وام گرفته شده را به نرخ ارز ب تبدیل کرده و سپس آن را در بانک کشور ب با نرخ سالانه ۵ درصد سرمایه گذاری می کند. در این حالت سرمایه گذار ۲ درصد به صورت سالانه کسب می کند. در حالی که اگر نرخ ارز با توجه به نرخ بهره آتی (یعنی نرخ بهره ۳ درصد برای کشور الف و پنج درصد برای کشور ب) تعدیل شود، با توجه به فرمولی که پیشتر گفته شد، هر یک واحد از ارز کشور الف باید ۱.۰۱۹۴ واحد از ارز کشور ب می بود. در این صورت فرصت آربیتراژ وجود نداشت.

• توازن پوشش داده نشده نرخ بهره

همانطور که گفته شد، از نظر تئوری انتظار داریم که اگر نرخ بهره کشوری ۳ درصد نسبت به کشور دیگر پایین تر بود، ارزش آن ارز در برابر ارز دیگر ۳ درصد افزایش یابد تا فرصت آربیتراژ از بین برود. با این حال در واقعیت اوضاع متفاوت است. از زمان معرفی نرخ های ارز شناور، در اوایل دهه ۱۹۷۰، ارزهای کشورهای با نرخ بهره بالا به جای کاهش افزایش یافته اند. این معمای معروف به معمای پرمیوم نرخ بهره آتی است و موضوع چندین مقاله دانشگاهی بوده است.

این اتفاق را تا حدی می توان با معامله حملی توضیح داد که به موجب آن سفته بازان ارز با بهره کم را وام گرفته و با استفاده از آن در ارز با بهره بالا سرمایه گذاری می کنند. در اینجا، جریان سرمایه از ارز با بهره پایین به سمت ارز با بهره بالا حرکت می کند و منجر به تضعیف بیشتر ارز با بهره پایین شده و ارز با بهره بالا را تقویت می کند.

از ابتدای سال ۲۰۰۵ تا اواسط سال ۲۰۰۷، ین ژاپن (JPY) در برابر دلار آمریکا (USD) تقریبا ۲۱ درصد کاهش یافت. نرخ بهره بانک ژاپن در آن دوره بین ۰ تا ۰.۵ درصد بود.

رابطه بین دو کشور آمریکا و کانادا به عنوان بزرگترین شرکای تجاری جهان برای بررسی موضوعی که گفته شد به خوبی موضوع را روشن می کند. دلار کانادا از سال ۲۰۰۰ به شدت نوسان داشته است. این ارز پس از رسیدن به پایین ترین سطح خود در ۰.۶۱۷۹ دلار آمریکا در ژانویه ۲۰۰۲، در سال های بعد با ۸۰ درصد افزایش، در سال ۲۰۰۷ به سطح  ۱.۱ دلار آمریکا رسید.

به نگاهی به چرخه های بلند مدت، دلار کانادا از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۵، در برابر دلار آمریکا کاهش یافت، از ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۱ در برابر دلار آمریکا افزایش یافت، سپس در سال ۱۹۹۲ یک کاهش طولانی مدت را آغاز کرد و در ژانویه ۲۰۰۲ به پایین ترین سطح تاریخ خود رسید. پس از آن به طور پیوسته به مدت بیش از پنج سال در برابر دلار آمریکا افزایش یافت.

حال بیایید نوسانات دلار کانادا در برابر دلار آمریکا را بر اساس تفاوت های نرخ بهره آتی بسنجیم. در بین سال های ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۳، یعنی زمانی که دلار کانادا در برابر دلار آمریکا افزایش پیدا کرد، نرخ بهره کانادا از ایالات متحده بالاتر بود. همچنین در بین‌ سال های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۲ یعنی زمانی که دلار کانادا در برابر دلار آمریکا ۱۵ درصد کاهش یافت، نرخ بهره کانادا از ایالات متحده پایین تر بود.

مشاهده می کنید که چگونه تفاوت در نرخ بهره بر خلاف آنچه که پیش بینی می شود در تغییرات نرخ ارز تاثیر دارد.

بانک مرکزی هر کشور، یک نهاد مستقل است که وظیفه کنترل تورم را برعهده دارد. یکی از راه هایی که بانک های مرکزی به کمک آن بر روی تورم تاثیر می گذارد، تعیین نرخ بهره است.

موسسات بانکی با استفاده از نرخ یک شبه، تامین مالی عملیات روزانه خود را انجام می دهند. نرخ بهره بانک مرکزی می تواند مستقیما با تغییر این نرخ وام یک شبه بر روی وام های کوتاه مدت تاثیر بگذارد. در ایالات متحده، فدرال رزرو می تواند با خرید و فروش اوراق خزانه داری و سایر اوراق بهادار، بر سایر نرخ های بازار نیز تاثیر بگذارد.

به عنوان مثال، هنگامی که یک بانک مرکزی اوراق بهادار دولتی را خریداری می کند، پول نقد را به بازار تزریق می کند که این پول می تواند برای وام استفاده شود. در این صورت بانک ها نقدینگی بیشتری برای ارائه وام دارند بنابراین نرخ های وام دهی کاهش پیدا می کند.

بانک مرکزی به این جهت چنین اقدامی را انجام می دهد که نرخ بهره کوتاه مدت به صفر (و حتی زیر صفر) رسیده است، بنابراین بانک مرکزی دیگر نمی تواند با کاهش نرخ بهره یک شبه اقتصاد را تحریک کند. در نتیجه مجبور است از ابزارهای تسهیلی دیگر مانند برنامه سیاست تسهیل کمی (QE) یا کنترل منحنی بازده (Yield Cureve) استفاده کند.

در ایالات متحده نرخ بهره چگونه تعیین می شود؟

فدرال رزرو نقش زیادی در تعیین نرخ های کوتاه مدت و میان مدت دارد. کمیته بازار آزاد فدرال (Federal Open Market Committee یا FOMC)، از هفت نفر که جزو هیئت مدیره هستند و پنج نفر از روسای ۱۲ بانک منطقه ای فدرال رزرو تشکیل می شود. این کمیته در سال چندین جلسه تشکیل داده و هدف نرخ بهره فدرال را تعیین می کنند. بانک ها ذخایر خود را با این نرخ به یکدیگر وام می دهند. نرخ وجوه فدرال (Federal Funds Rate) مبنای نرخ های بهره دیگر مانند نرخ وام های رهنی، بدهی کارت های اعتباری و خطوط اعتباری وثیقه شده با مسکن و… است.

برای نرخ های وام بلند مدت، بازار اوراق قرضه را داریم. معامله گرانی که اوراق خزانه داری (Treasury bonds) را خرید و فروش می کنند، بازده اوراق (Yield) را بر اساس انتظاراتی مانند تورم و رشد اقتصادی، بالا و پایین می برند. وقتی بازده این اوراق افزایش می یابد، نرخ‌ وام های رهنی ۳۰ ساله و سایر وام های مرتبط با بازدهی اوراق خزانه بلند مدت و همچنین نرخ های مربوط به دیگر اوراق قرضه منتشر شده توسط دولت های ایالتی، محلی و شرکت ها افزایش می یابند. سقوط بازده اوراق خزانه داری دقیقا عکس این اتفاق را سبب می شود.

آیا بازده اوراق خزانه همیشه با افزایش نرخ بهره توسط فدرال رزرو افزایش می یابد؟

خیر. بازده کوتاه مدت و میان مدت نرخ وجوه فدرال رزرو را دنبال می کنند. اما بازده اوراق بلند مدت خزانه داری نسبت به انتظارات تورمی و همچنین پیش بینی نرخ وجوه فدرال واکنش بیشتری نشان می دهد. کالین مارتین (Collin Martin)، یک متخصص در موسسه شواب (Schwab) می گوید:

“هنگامی که فدرال رزرو نرخ ها را افزایش می دهد ضرورتا بازدهی اوراق طولانی مدت افزایش پیدا نمی کنند.”

نرخ بهره معمولا به بهره سالانه‌ بدهی های ایجاد شده با پرداخت وام‌ یا سپرده پس انداز، مانند حساب های بازار پول (MMA: یک نوع حساب بانکی) یا گواهی سپرده اشاره دارد. اوراق قرضه معمولا تا زمان سر رسید، بهره میان دوره ای ثابتی را پرداخت می کند که به آن کوپن (Coupon) می گویند.

وقتی یک شرکت اوراق قرضه منتشر می کند، نرخ کوپن و بازده با هم مطابقت دارند، اما این شرایط همین طور باقی نمی ماند چرا که اوراق قرضه معامله می شوند و قیمت آن ها نوسان می کند. به عنوان مثال، یک اوراق قرضه با ارزش اسمی (Face Value) ۱۰۰۰ دلار با نرخ سود ۱۰ درصد، ۱۰۰ دلار در سال پرداخت می کند و ۱۰ درصد سود می دهد اما اگر قیمت اوراق به ۹۰۰ دلار کاهش یابد، با خرید آن، بازده ۱۱.۱ درصد بدست خواهید آورد و اگر قیمت آن به ۱۱۰۰ دلار افزایش یابد بازده به ۹.۱ درصد می رسد. (ارزش اسمی یک ورق بهادار به ارزش آن در زمان سر رسید گفته می شود که معادل ارزش اسمی آن ورق، دلار دریافت می شود.)

چه عواملی تعیین می کنند که قیمت اوراق بهادار در برابر تغییرات نرخ بهره چه واکنشی نشان ‌دهد؟

هر چه زمان سر رسید اوراق قرضه بیشتر باشد، حساسیت آن نسبت به تغییرات نرخ بهره بیشتر است. به عنوان مثال اگر اوراق قرضه خزانه داری ۳۰ ساله با کوپن ۷ درصد به فروش برسد، قیمت اوراق خزانه داری ۳۰ ساله با کوپن ۵ درصد به شدت کاهش پیدا می کند. چرا که تفاوت ۲ درصد پس از ۳۰ سال تفاوت قابل توجهی ایجاد می کند. اما اوراق قرضه پنج ساله با کوپن مثلا دو درصد، درآمد آنچنانی را در طول عمر خود ایجاد نمی کند. به علاوه اوراق قرضه کوتاه مدت سریع تر به سر رسید می رسند در نتیجه سرمایه گذاران قادرند با سرعت بالاتری، دوباره در بازارهای با بازده بیشتر سرمایه گذاری کنند.

بهترین راه برای بررسی حساسیت یک اوراق قرضه به نرخ بهره، بررسی مدت زمان مانده تا سررسید آن است.

ارزش یک اوراق قرضه با دوره سر رسید پنج سال، در صورت افزایش یک درصدی نرخ بهره، به اندازه ۵ درصد کاهش می یابد. اوراق خزانه‌ ۱۰ ساله ای  که فرضا در یک سال گذشته ۲.۴ درصد بازدهی داشته است و اکنون ۹ سال تا زمان سر رسید آن باقی مانده، اگر نرخ بهره یک درصد رشد کند حالا ۴ سال زمان می برد تا مقدار سود دریافتی از این اوراق به حدی برسد که کاهش ایجاد شده در قیمت اوراق به سبب افزایش نرخ بهره را جبران کند.

با کاهش نرخ‌ بهره، فعالیت های اقتصادی با ارزان تر شدن وا‌م ستانی، تحریک می شوند و مصرف کنندگان و مشاغل به افزایش هزینه ها و سرمایه گذاری تشویق خواهند شد. نرخ‌ بهره بالا برعکس عمل می کند.

نرخ بهره بالا با افزایش هزینه وام ستانی برای بانک ها، مشاغل و مصرف کنندگان، فعالیت های اقتصادی را محدود می کند. فدرال رزرو با تنظیم نرخ های کوتاه مدت، سرعت اقتصاد را در سطحی پایدار حفظ می کند تا تورم بسیار بالا یا بسیار پایین رخ ندهد. اما بانک های مرکزی همیشه موفق نیستند. در بحران مالی (Great Recession) سال ۲۰۰۸ فدرال رزرو نرخ بهره را به نزدیک صفر کاهش داد اما نتوانست جلوی رکود را بگیرد. همچنین بهبودی پس از رکود نیز به کندی رخ داد.

• چه رابطه ای بین تورم و نرخ بهره وجود دارد؟

با ظهور علائم تورم، نرخ بهره (و بازده اوراق قرضه) افزایش می یابند. اگر بانک فدرال متوجه شود که اقتصاد بر افروخته (Overheating) شده است، بانکداران در بانک های مرکزی، نرخ بهره را برای کاهش فعالیت اقتصادی و مهار افزایش قیمت ها، افزایش می دهند. هنگامی که تورم کاهش پیدا می کند، اگر بانک مرکزی احساس کند که این کاهش تورم منجر به رکود می شود (Recession)، نرخ ها را کاهش می دهند.

فدرال نمی خواهد تورم خیلی پایین باشد چراکه این امر باعث کاهش هزینه ها و فعالیت اقتصادی می شود. معمولا بانک های مرکزی سطح تورم دو درصدی را به عنوان نرخ بهینه تورم در نظر می گیرند. در مجموع هدف از بالا و پایین کردن نرخ بهره، دستیابی به تورم پایدار و پایین، رشد اقتصادی پایدار و حداکثر اشتغال است.

نرخ بهره چه تاثیری بر بازار سهام دارد؟

در صورت کاهش نرخ بهره، شرکت ها می توانند هزینه وام ستانی خود را کاهش دهند. این موضوع منجر به افزایش سرمایه گذاری و هزینه ها شده و در نتیجه درآمد و سود نیز افزایش پیدا می کنند. با افزایش نرخ بهره، تقاضا برای کالا و خدمات کاهش می یابد و سود شرکت ها تحت تاثیر قرار می گیرد و قیمت سهام کاهش پیدا می کند.

نرخ‌ بهره همچنین می تواند با تاثیر بر بازده اوراق، بازده بورس را تحت تاثیر قرار دهد. وقتی نرخ‌ بهره و بازده اوراق قرضه افزایش پیدا کنند، سرمایه گذاران ممکن است بازده بالاتر در بازار درآمد ثابت را جذاب تر از سرمایه گذاری سهام بدانند. بیشترین آسیب پذیری از نرخ بهره و بازده اوراق قرضه در سهام ارزشی مبتنی بر سود تقسیمی مانند شرکت های تلفن و خدمات عمومی (Utilities) به عنوان نمایندگان اوراق قرضه شناخته می شوند. همچنین اگر سرمایه گذاران به این نتیجه برسند که افزایش هزینه استقراض منجر به تضعیف اقتصاد می شود، نرخ های بالا می تواند منجر به سقوط بازار سهام شود.

در صورت افزایش نرخ ها، استراتژی سرمایه گذاری باید چگونه باشد؟

جفری گوندلاچ (Jeffrey Gundlach)، مدیر عامل شرکت DoubleLine Investment Management معتقد است که باید به اوراق قرضه که سر رسید نسبتا کوتاهی دارند پای بند بود. وی می گوید نرخ بهره وام در صورت افزایش نرخ کوتاه مدت بازار به سمت بالا تعدیل می شود. گوندلاچ (Gundlach) همچنین بخش هایی از بازار بورس را که می توانند از نرخ بهره و تورم بالاتر بهره مند شوند، توصیه می کند. وی می گوید، سهام بانک ها، شرکت های صنعتی و تولید کنندگان مواد پایه مانند مس و سیمان، در این سناریو خوب عمل می کنند.

در بازار فارکس (Forex)، جریان سرمایه (Capital Flow) یکی از اصول فاندامنتال است. به طور خلاصه جریان سرمایه، به جهت حرکت وجوه نقد از یک کشور به کشور دیگر گفته می شود.

به عنوان مثال اگر سرمایه گذاران به سمت سرمایه گذاری در یک کشور خاص علاقه مند شوند، قاعدتا برای سرمایه گذاری مجبور به خرید ارز آن کشور هستند و این امر جریانی از سرمایه به سمت آن ارز ایجاد می کند. به عنوان مثال هنگامی که سرمایه گذاران خارجی بخواهند در سهام S&P 500 سرمایه گذاری کنند، باید دلار خریداری کنند. این بدین معنی است که جریان سرمایه از ارز آن کشور وارد دلار می شود.

عوامل زیادی در ایجاد جریان سرمایه دخیل هستند اما یکی از مهمترین آن ها، نرخ بهره است. درست مثل سرمایه گذاران، سفته بازان (Speculators) و معامله گران همواره به دنبال حداکثر کردن بازده سرمایه گذاری خود هستند، کشورهایی که بالاترین نرخ بهره واقعی (نرخ بهره اسمی منهای تورم) را در کنار داده های اقتصادی قوی دارند، بیشترین جذابیت را برای آن ها دارد.

• نرخ بهره چگونه ارزش ارزها را تغییر می دهد؟

در نمودار زیر، یک مثال عالی از جریان سرمایه در جفت ارز NZD/USD مشاهده می شود. در ساعت ۲۱:۰۰ به وقت گرینویچ (۱۲:۳۰ به وقت ایران) در روز چهارشنبه، بانک مرکزی نیوزلند (RBNZ)، تصمیم خود را برای افزایش نرخ بهره ( افزایش ۰.۲۵%) منتشر کرد. در آن زمان نرخ هدف بانک مرکزی به ۳.۲۵ درصد رسید و بلافاصله پس از آن قیمت دلار نیوزلند رشد چشمگیری پیدا کرد.

چرا این اتفاق رخ داد؟ وقتی بانک مرکزی نیوزلند نرخ ها را افزایش داد، اختلاف نرخ بهره میان دلار آمریکا و نیوزلند، به ۳ درصد افزایش یافت. معامله گران و سرمایه گذارانی که می خواستند از این اختلاف نرخ بهره سود کنند، دلار آمریکا را فروخته و دلار نیوزلند را خریداری کردند. در نتیجه پول به سرعت از دلار آمریکا خارج و به دلار نیوزلند وارد شد که در نتیجه باعث حرکت زیر در نمودار مذکور شد.

• تاثیر افزایش نرخ بهره فدرال رزرو بر روی طلا

تصور عموم بر این است که افزایش نرخ بهره فدرال رزرو بر روی طلا تاثیر نزولی می گذارد، اما با نگاه به داده های تاریخی نمی توان چنین اظهار نظری داشت. چرا که همبستگی محکمی بین نرخ بهره و قیمت طلا وجود ندارد به طوری که در برهه هایی حتی افزایش نرخ بهره منجر به صعود طلا شده است. از سال ۱۹۷۰ تا به امروز هبستگی بین نرخ بهره و قیمت طلا تنها حدود ۲۸ درصد بوده است.

به عنوان مثال در بازار صعودی دهه ۱۹۷۰، نرخ بهره بالا بود اما قیمت طلا نیز به سرعت در حال افزایش بود. در سال ۱۹۷۱، نرخ بهره به ۳.۵ درصد رسید و تا سال ۱۹۸۱ نرخ بهره بیش از چهار برابر افزایش یافت و به ۱۶ درصد رسید اما قیمت طلا از زیر ۵۰ دلار به رقم باور نکردنی ۸۵۰ دلار در هر اونس رسید.

همچنین در دهه ۱۹۸۰، زمانی که نرخ بهره به تدریج در حال کاهش بود، قیمت طلا نیز بازار نزولی طولانی مدت خود را شروع کرد. در طولا بازار صعودی طلا در دهه ۲۰۰۰، با افزایش قیمت طلا، نرخ بهره به طور کلی کاهش یافت، با این حال، چنین رخدادی نمی تواند شاهدی مبنی بر رابطه مستقیم میان قیمت طلا و نرخ بهره باشد.

زمانی که نرخ بهره نزدیک به صفر نگه داشته شد، قیمت طلا به سمت پایین اصلاح کرد در حالی که اگر این دو معیار با یکدیگر رابطه عکس داشته باشند [افزایش نرخ بهره = کاهش قیمت طلا] نباید چنین رخدادی اتفاق می افتاد. در طرف دیگر حتی زمانی که بین سال های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۶، نرخ بهره فدرال رزرو از یک درصد به ۵ درصد افزایش یافت، طلا به رشد خود ادامه داده و ارزش آن نزدیک به ۵۰ درصد افزایش یافت.